Dit is een blog in een serie waarin ik vragen beantwoord over het wetsvoorstel “Wet elektronische gegevensuitwisseling in de zorg”. Een wetsvoorstel dat beoogt om stap voor stap de zorg te digitaliseren. Zodat faxen, brieven of DVD’s op de buik van een patiënt steeds minder voorkomen. Het is een wet waaronder gegevensuitwisselingen kunnen worden aangewezen die tenminste digitaal moeten verlopen. Dat kan op twee manieren. Door aan te wijzen dat ze elektronisch moeten verlopen (spoor 1 van de wet) of door ook aan te wijzen hoe, volgens welke norm, dat moet (spoor 2). Het is een wet waarover vragen zijn. In een serie blogs ga ik in op die vragen. Heb je ook een vraag? Laat deze gerust weten; via LinkedIn bijvoorbeeld.

De Wegiz, dat sluit toch niet aan op toestemming van patiënten?
Vaak wordt gedacht dat voor alle gegevensuitwisseling tussen zorgprofessionals apart toestemming nodig is. Dat is niet zo, er zijn veel meer grondslagen dan toestemming. De Wegiz biedt ook geen nieuwe grondslag voor gegevensuitwisseling tussen zorgaanbieders. Als er mag worden uitgewisseld, dan moet dat straks vanwege de wet stapsgewijs ook tenminste elektronisch. Als je een recept per fax naar de apotheek stuurt, dan moet je straks ook tenminste elektronisch het recept aan de apotheek doorgeven. De wet regelt daarvoor niet de grondslag, die moet er al zijn. Als die er niet is, dan hoeft er dus ook niet (digitaal) te worden uitgewisseld. De Wegiz dwingt zorgprofessionals niet hun beroepsgeheim te doorbreken maar geldt alleen als er al een grondslag is voor gegevensuitwisseling. De Wegiz dwingt ook niet om gegevens uit te wisselen die je niet wil uitwisselen. Als je nu gegevens niet op een doorverwijzing zet, bijvoorbeeld, hoeft dat onder de Wegiz ook niet. De zorgprofessional bepaalt wat nodig is om te melden. Maar als je iets uitwisselt, dan moet dat straks tenminste ook digitaal en zo dat de ontvanger het ook kan inlezen. De wet verandert niets aan de grondslagen voor uitwisseling en dus ook niet aan toestemming.

Ik schreef al eerder dat er veel verwarring is over toestemming voor gegevensuitwisseling. Veel gegevensuitwisseling is nu technisch zo ingericht dat gegevens al worden klaargezet voor nog onbekend later gebruik. Dan is inderdaad toestemming nodig. Terwijl in het zorgproces zelf die aanvullende toestemming heel vaak niet nodig is. Want toestemming is maar één van de grondslagen voor gegevensuitwisseling. En je komt pas bij toestemming, als die andere grondslagen er niet zijn. Als je een andere dokter consulteert, bijvoorbeeld, is extra toestemming om dan ook de gegevens uit te wisselen niet nodig. Dat geldt bijvoorbeeld ook bij doorverwijzing. Als een patiënt heeft ingestemd met de doorverwijzing, hoort daar ook de uitwisseling van de benodigde gegevens al bij. De Wegiz verandert daar niets aan. Maar wat wel waar is: er is veel onduidelijkheid over grondslagen voor gegevensuitwisseling. Of die nu op papier is, of digitaal.

Misverstanden over toestemming
Die onduidelijkheid komt als eerste, ik noemde het al, omdat veel gegevensuitwisseling nu zo is ingericht dat per definitie extra toestemming nodig is. Als je gegevens alvast elektronisch klaarzet, zonder te weten wie het gaat ophalen, dan is extra toestemming nodig. Want als je het zo doet, dan doorbreek je als zorgprofessional je beroepsgeheim. Toestemming is daarvoor de enige grondslag die er is (want je weet niet wie de gegevens ophaalt). Omdat veel gegevensuitwisseling zo werkt op dit moment, zijn veel mensen gaan denken dat altijd toestemming nodig is. Dat is niet zo. De Wegiz zegt daarom ook niets over toestemming, want gaat uit van een grondslag voor uitwisseling. Als je mag uitwisselen, dan moet het digitaal. Dat is de kern van de wet.

We zijn dus gaan denken dat toestemming altijd nodig is, terwijl dat niet zo is. Dat vergt vooral aandacht in opleiding, en veel communicatie en voorlichting. Niet over toestemming, maar over grondslagen voor gegevensuitwisseling. Waar toestemming er één van is, maar zeker niet de belangrijkste. Daarom gebruik ik zelf vaker het begrip "grondslag" dan het begrip "toestemming".

Beroepsgeheim strikt geregeld
Elke zorgprofessional heeft beroepsgeheim en voert een eigen dossier. Zodat mensen erop kunnen vertrouwen dat wat besproken wordt binnenskamers blijft. Als je als dokter gegevens uitwisselt, doorbreek je dat beroepsgeheim. Vaak mag dat (ik noemde al doorverwijzen of consulteren, maar medebehandeling is ook zo’n reden). En dat is ook logisch. Het zou toch gek zijn als de nachtverpleging je in het ziekenhuis wakker zou moeten maken om toestemming te vragen om je medicatie in te zien.

Op andere momenten mag dat niet. Zo mag de oncoloog niet zomaar jouw gegevens bij de cardioloog opvragen, die je voor een andere aandoening behandelt. Dat mag alleen met jouw toestemming. Dat is niet overal zo geregeld. Er zijn landen waarin dokters elkaar mogen inlichten als dat nodig is voor een behandeling. Maar in Nederland is daarvoor geen andere grondslag dan toestemming.

Er zijn ook momenten waarop goede zorg en beroepsgeheim in elkaars weg lijken te staan. Dat geldt bijvoorbeeld als een arts medicatie voorschrijft. Dan moet, volgens de richtlijnen die bepalen wat goede zorg is, eerst een medicatieoverzicht worden opgesteld. Dat is een overzicht waarin al jouw actuele medicatie is opgenomen. Daarvoor heb je de gegevens nodig van iedereen die jou op dat moment behandelt. Maar die mogen dat niet zonder jouw eigen toestemming doorgeven. Want door de voorgeschreven medicatie te melden aan iemand die je voor iets anders behandelt, doorbreken ze hun beroepsgeheim zonder dat ze daarvoor een andere grondslag dan jouw toestemming hebben.

De Wegiz brengt geen nieuwe grondslag aan voor gegevensuitwisseling. Daarvoor zou aanpassing nodig zijn van ons denken over beroepsgeheim en over de bijbehorende grondslagen voor gegevensuitwisseling.

Binnen zorgaanbieders gaat het anders
Ik schreef hiervoor al: het zou niet werken als de nachtverpleging je wakker zou moeten maken voor toestemming. Dat is ook niet zo. Binnen een zorgaanbieder is sprake van “high trust, high penalty”. Zorgaanbieders moeten loggen wie dossiers raadpleegt, en ingrijpen als mensen zonder reden gegevens inkijken. Er zijn veel voorbeelden van dat ingrijpen. Meerdere keren per jaar worden mensen die onbevoegd dossiers hebben ingezien berispt, of zelfs ontslagen. En ook zorgaanbieders die het te makkelijk maken om in dossiers te kijken worden aangesproken. Maar de hoofdbehandelaar, onder wiens verantwoordelijkheid het dossier wordt gevoerd, die is in dit geval niet verantwoordelijk.

Anders is het tussen zorgaanbieders. Als een zorgprofessional iets elektronisch klaar zet voor een collega bij een andere zorgaanbieder, zonder dat duidelijk is wie het gaat ophalen, dan mag dat alleen met toestemming. Binnen zorgaanbieders mag het wel, omdat er wordt gewerkt met één dossier waar iedereen toegang toe kan hebben. Tussen zorgaanbieders mag dat niet. Waar binnen de zorgaanbieder wordt gekeken naar de persoon die zich zonder reden toegang verschaft, ligt de verantwoordelijkheid tussen zorgaanbieders bij de zorgprofessional die de gegevens beschikbaar stelt.

De Wegiz verandert daar niets aan. Daarvoor zou aanpassing nodig zijn van ons denken over beroepsgeheim en grondslagen voor gegevensuitwisseling.

Toestemming geven is ingewikkeld
Als toestemming alsnog nodig is, dan is dat ingewikkeld geven. Dat is al zo in de papieren praktijk. Als een oncoloog iets nodig heeft van een cardioloog, het voorbeeld van hierboven, dan is dat soms veel gedoe. Jouw toestemming moet duidelijk zijn (een handtekening op een papier bijvoorbeeld), de arts die de gegevens verstrekt moet zich ervan vergewissen dat die toestemming echt van jou is, dat de oncoloog echt een dokter is, en moet het dan ook nog bij de oncoloog zien te krijgen. Er is geen simpele manier om dat elektronisch te doen. Er zijn landen die daarin iets verder zijn. In Oostenrijk, bijvoorbeeld, worden de elektronische toestemming van de patiënt en de vraag van de oncoloog gecombineerd tot één verzoek aan de cardioloog. Die kan dan, geautomatiseerd, de gegevens verstrekken omdat zeker is dat je toestemming hebt gegeven en dat het echt een dokter is aan wie de gegevens worden verzonden. In het huidige Internettijdperk zou je denken aan een pop-up bericht op je telefoon waarna je toestemming geeft en de informatie kan worden opgehaald. Maar zover zijn we nog niet.

De Wegiz verandert niets aan hoe we toestemming regelen. Maar het zou wel veel schelen als dat makkelijker werd.