Ik ben slecht in schaken. Zelfs zo slecht dat ik zelden win. Als ik toch een beetje een kans wil hebben dan speel ik bij voorkeur tegen iemand die direct en precies kan uitleggen waarom een zet is gedaan. Want de kans dat zo iemand echt goed kan schaken, is niet zo groot.
Over hoe mensen beslissen is veel literatuur en er wordt nog steeds veel onderzoek naar gedaan. Beroemd onderzoek, ook in Nederland. Zo als dat van Adriaan de Groot. Een psycholoog die in 1946 cum laude promoveerde op “Het denken van den schaker”.
Ook in de zorg wordt veel onderzoek naar beslissen door zorgprofessionals gedaan. In het boek “Practical Decision Making in Health Care Ethics: Cases and Concepts” trof ik ook weer schaken als voorbeeld aan.
One way to grasp the difference between a rational choice strategy and a recognition-primed decision strategy is to think of how a computer plays a game of chess. The computer uses a rational choice strategy. It considers all the possible moves, then the opponent’s possible counter moves to these moves, then its possible moves after these counter moves, and so on. After comparing thousands of alternatives, it picks the best move.
This artificial intelligence is so powerful that good computer programs can now beat the best chess players. The beginning chess player, by the way, also relies on rational choice strategy. He compares the advantages and disadvantages of possible moves to find the best one. Of course his ability to compare moves and counter moves is far less than that of a computer. The expert player, on the other hand, relies chiefly on a recognition-primed decision approach. He perceives key patterns on the board, considers them rather briefly, and then makes his moves. He has neither the time nor the cognitive ability to calculate the huge number of possibilities implied by each move he could make.
Beslissingen nemen is bij mensen veel meer dan een rationeel afwegingsproces. Er zit, onder andere, veel patroonherkenning in. En het gaat, zowel bij experts als bij anderen, met regelmaat fout. Mooie voorbeelden daarvan, en waarom ze ontstaan, tref je aan in het boek “How doctors think”. Menselijke beslissers, zoals artsen, die een bepaald patroon vaak hebben gezien, delen een nieuw probleem dat er op lijkt al snel bij diezelfde groep in. “Availability heuristics” heet dat. Daniel Kahneman won voor die theorie in 2002 een Nobelprijs.
Als er niet alleen een rationeel afwegingsproces is, dan is het veel lastiger achteraf de keuze uit te leggen. Groopman, de schrijver van “How doctors think”, adviseert patiënten daarom vooral vragen te stellen die voorkomen dat fouten in het denken ongemerkt blijven. Vragen als “Kan het nog iets anders zijn?” of “Is er iets dat niet in het plaatje past?”. Vragen die de patroonherkenning uitdagen. Zijpad: omdat huisartsen minder in een specialistische tunnel zitten is Groopman fan van een eerste triage door huisartsen.
In het debat over algoritmen, en zeker over hun toepassing binnen de overheid, wordt – wat mij betreft - onterecht vooral de aandacht gericht op registers van algoritmen en het eisen van inzicht in hun werking. Dat kan bij simpele algoritmen, die eigenlijk rekenregels zijn. Zodra het complexer wordt, zoals in het geval van zelflerende algoritmen en patroonherkenning, wordt dat een stuk lastiger. Net als bij mensen. En het is ook helemaal niet nodig.
Als je niet alleen focust op de precieze werking van een algoritme, dan kom je op andere oplossingen. Ik noem er 3.
- Consultatie, second-opinion en redundantie
Is de keuze echt lastig, dan wordt in de zorg vaak een collega geconsulteerd. Of, als de patiënt het initiatief neemt, een second-opinion gevraagd. In machines die het altijd moeten doen, denk aan ruimtevaartuigen, worden beslissingen vaak ook door meerdere systemen of algoritmen genomen. Ik vind het geen gek idee om dat voor gevoelige beslissingen op andere gebieden ook te doen. Dat kan op heel veel manieren. Door meerdere algoritmen tegelijk bijvoorbeeld, met steekproeven en second opinion door mensen of door bij voortduring te monitoren op onregelmatigheden en die te willen gebruiken om van te leren.
- Transparant leren en verbeteren op basis van uitkomsten
In de zorg is het gebruikelijk geworden: de eigen uitkomsten gebruiken om van te leren en te verbeteren. Die uitkomsten geven inzicht in verschillen die relevant kunnen zijn. Tussen ziekenhuizen, of tussen groepen die ze behandelen. Dat kan ook op andere terreinen. Door uitkomsten te monitoren en onderzoek te doen naar gevonden verschillen kun je niet alleen individuele fouten vinden en waar mogelijk herstellen, maar ook structurele fouten repareren.
Dat, overigens, is niet altijd eenvoudig. Er is bijvoorbeeld, begrijpelijk, veel weerstand tegen het gebruiken van nationaliteit of afkomst bij beslissingen. Ook in de zorg is men er voorzichtig mee. Maar het is in sommige gevallen een heel noodzakelijk gegeven. Uit onderzoek naar etniciteit en kanker, in de Verenigde Staten bijvoorbeeld, blijken er verschillen te bestaan tussen etnische groepen als het gaat om de uitkomsten van diagnose en behandeling van kanker. Verschillen die verklaard kunnen worden door allerlei factoren, zoals sociaal economische en culturele. Maar ook door genetische factoren. Nu steeds meer bekend wordt over genetische factoren van ziekte, en ook behandeling steeds persoonlijker wordt, is het vastleggen van dergelijke gegevens juist een vorm van goede zorg. Zoals bijvoorbeeld ook het aanbod van stamcellen wereldwijd sterk verschilt tussen regio’s, waardoor de kans op een passende behandeling afhangt van je afkomst. Verschillen in uitkomsten onderzoeken vergt daarom een open blik, transparantie en verantwoording.
- Ethische begeleiding
En daarmee kom ik bij mijn derde punt: of het nu om mensen (dokters bijvoorbeeld) of algoritmen gaat, het is de inzet ervan die bepalend is. De bekende dooddoener: met een hamer kun je een spijker inslaan, maar ook een ander pijn doen. Bij de inzet van technologie als CoronaMelder is ethiek daarom voortdurend meegenomen. Dat deden we samen met prof. dr. ir Peter-Paul Verbeek. Met het ECP ontwikkelde hij de aanpak Begeleidingsethiek. Het ministerie van VWS ontwikkelde de daarop gebaseerde “handleiding aanpak begeleidingsethiek voor AI & digitale zorg”. Ethiek beperkt zich natuurlijk niet tot algoritmen. In de zorg is het gebruikelijk om nieuwe onderzoeken, bijvoorbeeld, altijd eerst van een medisch-ethische toetsing te voorzien.
Ik ben, dit alles overwegend, geen fan van een puur instrumentele benadering van AI en algoritmen. Een algoritmeregister en een volledige uitleg van een algoritme (als dat al mogelijk is) voegen niet zoveel toe. Niet in de zorg, niet in het openbaar bestuur. Het gaat om hoe we er mee omgaan. Om de waarborgen, de transparantie en de ethiek van de inzet. Als je je daarop richt kom je tot hele andere oplossingen. Oplossingen die, als je om je heen kijkt in sectoren als de gezondheidszorg, al lang bestaan en hun werking hebben bewezen.
PS
We hebben nog veel te doordenken, zoals terecht door Floor Terra opgemerkt. Denkrichtingen moeten kritisch worden beschouwd. Wat betekent het niet altijd kunnen uitleggen van een algoritme bijvoorbeeld voor het recht op controle van de verwerking en van correctie?